No hea mai te Ruarua?

Ko te whakarato whakatairanga hauora i roto i te hapori Pango kua roa e uaua ana. Ka hoki mai ano ki nga rangahau o mua penei i te whakamatautau i Tuskegee i te tau 1932, i te wa i waahohia ai nga Tane Pango mo te syphilis³; ki nga taangata rongonui penei i a Henrietta Lacks, nana nei nga whare i tahaetia puku hei awhina i te rangahau mate pukupuku⁴; ka maarama he aha te iwi mangumangu e ruarua ana ki te whakawhirinaki ki te punaha manaaki hauora, i nga wa o mua kaore i whakaritehia te hauora. Ko te tukino o te hitori o te tangata Mangu, tae atu ki te paahitanga o nga korero pohehe mo te hauora Pango me te whakaiti i te mamae Pango, kua whakapumautia e te hapori Pango kia kaua e whirinaki ki te punaha atawhai hauora me te hunga e mahi ana i roto.

He maha nga korero pakiwaitara e pa ana ki te hapori Pango e tukuna tonutia ana i roto i te hapori hauora i enei ra. Enei pakiwaitara he tino painga ki nga ahuatanga o te atawhai o nga taangata tae atu ki te ao hauora.

1. Ko nga tohu mo te Tangata takitahi he rite tonu ki nga hapori ma. Ko nga kura hauora ka ako noa i nga mate me nga maauiui i roto i te horopaki o nga taupori ma me nga hapori, kaore nei i te whakaatu tika i te iwi katoa.
2. Ko te whakaaro ko te reihi me nga ira te whakatau i te tupono ki te hauora. Ka rongo pea koe i nga mea penei i te mate pango te mate o te Mangu, engari he tika ake na te whakatau a te hapori i te hauora, penei i te taiao e noho nei te tangata, te awangawanga kei roto i a raatau (arā, te kaikiri) me te manaakitanga taea ki te riro. Ko te mana o te Iwi ki te hauora me te urunga ki te atawhai hauora kaore e tino korerohia ana, kia rangahauhia ranei i roto i te hapori hauora, na reira ka ako nga taakuta i nga Taangata Pango, me to raatau hauora, hei roopu nui kaore hei takitahi, ma te hapori ranei.
3. Kaore e taea te whirinaki nga tuuroro pango. Na te hianga me nga korero pohehe i paahotia e te hapori hauora. E ai ki nga kitenga a Wallace, ka whakapono te hapori hauora kaore he pono o nga tuuroro pango mo o ratou tuuroro a kei te rapu ratou i tetahi atu mea (ara he rongoa rongoa).
4. Ko nga korero o mua i whangai ano ki te wha; ko te iwi Pango ka whakanui i o raatau mamae ka nui atu ranei te aro ki te mamae. Kei roto hoki ko te whakapono he kiri pakari atu te iwi Pango, a, ko o ratau pito nerve kaore i te aro atu i era o nga ma. Hei whakapakari i nga whakaaro penei, he rangahau kua whakaatuhia e 50% o nga akonga hauora 418 e patai ana e whakapono ana pea kotahi noa iho nga korero a-iwi ina tae mai ki te tiaki hauora. Ko nga pakiwaitara penei te hanga i te aarai ki te tiaki hauora, ana ki te hoki whakamuri ki nga korero pakiwaitara e rua, ka maarama he aha ka nui ake ai te reanga hauora o te hapori Pango.
5. Te mea mutunga, kei reira noa nga tuuroro Mangu mo te rongoa. I roto i nga korero o mua, ko nga tuuroro pango ka tirohia hei kaimana, me te mamae ka iti ake te whakaora i nga tuuroro Pango. Ehara tenei i te mea ko te hauora pakeke engari ka tiimata ka tamariki ana nga tuuroro. I roto i te rangahau mo te kotahi miriona tamariki he mate whakapapa i te US, i kitea e nga kairangahau, ka whakaritea ki nga tamariki ma, kaore pea nga tamariki Pango e whiwhi i nga rongoa mamae mo nga mamae ngawari me nga mamae e pa ana.² Ano hoki, ka hoki ano ki nga korero pakiwaitara tuarua, ka tohu tenei ki nga whakataunga hapori mo te hauora (arā te uru atu ki te manaaki e tika ana) e awe ana i te wa poto me te whaainga o te manawanui mo te wa poto ki te punaha.

I tenei wa, e haere ana ki te ao o COVID-19 me te kano kano ārai mate, he tino ruarua te whakaaro mo te whakapono ki te kaawana me te mea nui, ko te whakawhirinaki ki te punaha tiaki hauora ki te tuku tiaki tika. Ehara tenei i te take mai i te tukino o mua i nga iwi Pango i roto i te punaha hauora, engari mai i te rongoa e riro ana i nga hapori Pango mai i nga punaha katoa o te United States. Kua kite maatau i nga riipene ataata e whakaatu ana i te nanakia o nga pirihimana, kua ako mo nga keehi e whakaatu ana i te koretake o te tika i roto i te punaha ture o to tatou whenua, ana kua kite i roto i nga whakaohoatanga o te motu i te taone nui o te motu ina wero nga punaha mana Ki te tiro ki nga ture, nga kaupapa here, me nga mahi tutu me nga mahi a te hunga papaho e pa ana ki enei kaupapa, ka kitea he aha te hunga o nga tae me o raatau hapori e kore e whakapono ki te titiro a te punaha tiaki hauora.

Ka aha ai tatou? Me pehea tatou e whakawhirinaki ai ki nga punaha Pango me nga taangata tae atu ki te punaha hauora ki te wikitoria i te feaa whaitake? Ahakoa he maha nga huarahi hei whakapakari ake i te whakawhirinaki, he taahiraa nui kei te whakanui ake i nga mema o te punaha tiaki hauora. Ka kaha hoki te whakaawe i te whakawhirinaki. Kotahi te rangahau i kitea mai i te roopu 1,300 o nga Tamariki Pango i whakawhiwhia ki te tirotiro hauora koreutu, ko te hunga i kite i te taakuta Pango he 56% pea ka puhia ki te rewharewha, 47% pea ka whakaae ki te tirotiro mate huka, me te 72% he pai ake ki te whakaae ki te tirotiro i te cholesterol.⁵ Mena he whakaatu tenei i tetahi mea, ko te mea ka kite koe i a koe ano i roto i tetahi, ka nui te awe ki te noho humarie. I tua atu i nga whakaaturanga iwi, me nui ake nga matauranga e pa ana ki te tika hauora me te manaaki tika mo nga taote. Na roto i enei whakarereketanga whakaaro nui ki a maatau punaha tiaki hauora, ka taea te hanga i taua whakawhirinaki, engari me pau te waa me te maha o nga mahi.

Na, hei wahine Pango, ka werohia ahau? Ko te whakautu he ae ana koinei te take - Ki taku whakaaro he mea tika maaku ki te tiaki i a au ano, i aku hoa aroha, me taku hapori. I kitea e nga Pokapū mo te Whakahaere me te Aukati i nga Mate (CDC) mena ka whakaritea ki te hapori ma, ko nga tangata mangu he 1.4 nga wa ka nui ake te ahua o COVID-19, 3.7 nga wa ka nui ka tukuna ki te hohipera, ka 2.8 nga wa ka mate pea COVID-19.¹ Na, i te whiwhi kano kano kaore e mohiotia, he whakamataku hoki, he whakamataku hoki nga korero mo te COVID-19. Mena kei te patapatai koe mena kei te hiahia koe ki te kano kano kano kano, mahi rangahau, korero ki to porowhita me te paatai. Ka taea hoki e koe te tirotiro i nga Paetukutuku a CDC, te waahi ki te whakautu ki nga korero pakiwaitara me nga meka o te kano kano a te COVID-19.

Tohutoro

1. Nga Pokapū mo te Whakahaere Mate me te Aukati, CDC. (Pepuere 12, 2021). Nga hohipera me te mate na te iwi / iwi. Tuhinga ka whai mai https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/covid-data/investigations-discovery/hospitalization-death-by-race-ethnicity.html
2. Wallace, A. (Sep 30,2020). Iwi me te Rongoa: 5 Nga pakiwaitara hauora kino i whara i te hunga mangu. Tuhinga ka whai mai https://www.healthline.com/health/dangerous-medical-myths-that-hurt-black-people#Myth-3:-Black-patients-cannot-be-trusted
3. Nix, E. (Tihema 15, 2020). Te whakamatau Tuskegee: Te rangahau syphilis rongonui. Tuhinga ka whai mai https://www.history.com/news/the-infamous-40-year-tuskegee-study
4. (Hepetema 1, 2020). Henrietta Lacks: Me whakatika e te putaiao he he o mua https://www.nature.com/articles/d41586-020-02494-z
5. Torres, N. (Akuhata 10, 2018) Rangahau: Ma te taakuta mangu i arahi ai nga taane ki te manaaki. Tuhinga ka whai mai https://hbr.org/2018/08/research-having-a-black-doctor-led-black-men-to-receive-more-effective-care