Please ensure Javascript is enabled for purposes of website accessibility Faapasi i mataupu autu

Malamalama Malamalama: Fa'ama'i a Parkinson

A'o soso'o le la i le taeao i pupuni, e amata ai se isi aso. Peita'i, mo i latou o lo'o maua i le fa'ama'i o Parkinson, o galuega sili ona faigofie e mafai ona avea ma lu'itau mata'utia, aua e mana'omia e gaioiga ta'itasi se taumafaiga fa'atasi ma le maumaua'i e le maluelue. O le ala mai i le mea moni o le faʻaitiitia o le gaoioi o se faʻamanatuga faanoanoa o taua i aso uma o loʻo taoto i luma. O le gaioiga sa leai se malosi o le tula'i mai le moega ua mana'omia ai le pipii atu i mea lata ane mo se lagolago, o se molimau le leoa i le faasolosolo malie o le ma'i o Parkinson.

Faatasi ai ma lima lulu ma le paleni le mautu, e oo lava i le masani o le saunia o le kofe i le taeao e suia i se taumafaiga. O le manogi fa'amafanafana o le kofe fa'ato'a fa'afefeteina o lo'o ufitia i le le fiafia o le sasa'aina atili o le vai i luga o le fata nai lo le ipu fa'atali. O le nofo i lalo e tofo i lena miti muamua, e le mafai ona faamalieina le vevela malulu, ma toe foʻi i le umukuka e faʻamafanafana le kofe i totonu o le microwave. O laa taitasi e lagona e pei o se galuega, ae o le manao mo sina taimi o le mafanafana ma le mafanafana e agai i luma, e ui lava i faʻalavelave. O le mana'o mo se mea'ai faigofie i le kofe e o'o atu ai i le fa'ai'uga e tao se fasi falaoa. O le mea sa fai ma masani masani ua aliali mai nei o se faasologa o luitau, mai le tauivi e faaofi le falaoa i totonu o le toaster i le tauivi ma se naifi e palu ai le pata i luga o le fasi falaoa. O gaioiga taʻitasi e tofotofoina ai le onosaʻi ma le tutumau, ona o le gatete e faʻafefe e faʻaleagaina ai galuega sili ona taua.

O lenei sauniga o le taeao o se mea masani lea mo le tele o tagata o loʻo nonofo i le maʻi o Parkinson, e pei lava o loʻu tamamatua ua maliu, o Carl Siberski, o le na faʻafeiloaʻi ma mea moni faigata o lenei tulaga. Mo le tele o tausaga, sa ia faʻatautaia luʻitau na faʻaalia e le maʻi o Parkinson, faʻamalamalamaina tauiviga i aso uma o i latou o loʻo aʻafia i lenei maʻi lavelave. E ui i lona taatele, ae o loʻo i ai pea le le lava o le malamalama i le faʻamaʻi o Parkinson. I le fa'aaloalo i le malaga a Carl ma le anoano o isi ua a'afia i le ma'i o Parkinson, ua fa'aigoaina ai Aperila o le Masina Fa'ama'i a Parkinson. O lenei masina e taua tele ona o le masina na fanau mai ai James Parkinson, o ia lea na muai iloa faailoga o le maʻi o Parkinson i le silia ma le 200 tausaga talu ai.

Malamalama i le ma'i o Parkinson

O le a tonu la le ma'i o Parkinson? O le ma'i o Parkinson ose ma'i neura e matua'i a'afia ai vaega uma o le olaga o le tagata. I lona autu, o se tulaga faʻasolosolo e faʻaalia i le faʻasolosolo malie o sela neura i totonu o le faiʻai, aemaise lava i latou e nafa ma le gaosia o le dopamine. O lenei neurotransmitter e iai sona sao taua i le faʻafaigofieina, faʻamaopoopoina gaioiga maso. Ae ui i lea, a o faʻaitiitia le maualuga o le dopamine ona o le faaletonu o le sela poʻo le oti, o faʻamaoniga o le maʻi o Parkinson e alualu i luma, e amata mai i le tete, malo, ma faʻalavelave i le paleni ma le faʻamaopoopoina.

Fa'ailoga o le ma'i o Parkinson

E eseese auga mai lea tagata i lea tagata ma e mafai ona faasolosolo malie mai i le aluga o taimi. Fa'alagolago ile tagata ta'ito'atasi, e mafai ona lu'itau le iloa pe o fa'ailoga e feso'ota'i ma le ma'i o Parkinson pe na'o le matua. Mo Carl, o lana tauiviga ma le ma'i o Parkinson na amata ona iloga i ona tausaga matutua, ma taitai atu ai i latou e le masani ona siomia o ia e faapea ua na o lona le mafaia e ola ai. Peitaʻi, mo le toʻatele, e aofia ai ma lona aiga, o se mea e faanoanoa ai le molimauina o lona tulaga lelei o le olaga ua faasolosolo malie atu i lalo.

Na tuuto atu e Carl le tele o lona olaga i femalagaaiga ma gaoioiga faaletino. I le litaea, na ia amata ai i malaga faʻavaomalo eseese ma avea ma se tagata fiafia tele folau, i le fiafia i le lata i le 40 folau i lona olaga atoa. Aʻo leʻi faia ana malaga i femalagaaiga, sa ia faʻaaluina le tele o tausaga e aʻoaʻo ai le vasega 4 aʻo tausia le fanau e toaono ma lona faletua o Norita. I le lauiloa i lona olaga ola malosi, sa auai Carl i le tele o malafoni, tamoe i aso uma, faoa avanoa uma e sopo ai, tausia le togalaau aupito tele i le vaiaai, ma faia gaoioiga faaleleia o le fale e foliga mai e leai se taumafaiga. I le taimi lava na lauiloa ai i le tietie i lana uila uila, sa tatau ona malolo mai lea gaioiga ona o le maʻi o Parkinson ua amata ona afaina ai lona gaoioi. O gaoioiga na aumaia ia te ia le fiafia mama—e pei o le faia o togalaau, valiina, savaliga sopo, tamoe, ma siva polo—na avea ma manatuaga nai lo sailiga i aso taitasi.

E ui i le olaga fa'atauva'a o Carl, o le fa'ama'i o Parkinson e le fa'aituau. Ae paga lea, e le mafai ona togafitia pe puipuia. E ui ina iloga le ola toaga o Carl, ae e le'i puipuia ai o ia mai le faama'i. O le ma'i o Parkinson e mafai ona a'afia ai so'o se tasi, tusa lava po'o le a le maualuga o latou gaioiga.

O nisi fa'ailoga masani o le ma'i o Parkinson e aofia ai:

  • Tetete: Tetete le mafaufau, e masani ona amata i lima poʻo tamatamailima.
  • Bradykinesia: Fa'agesegese le gaioi ma faigata ona amata gaioioiga tauofo.
  • Musole ma'a'a: O le malo o vae po'o le ogalaau e mafai ona mafua ai le tiga ma fa'aletonu le tele o gaioioiga.
  • Tulaga le mautu: Faigata le faatumauina o le paleni, e mafua ai ona pa'u soo.
  • Bradyphrenia: Fa'aletonu le mafaufau e pei o le leiloa o le mafaufau, faigata ona mafaufau, ma suiga o lagona.
  • Faigata tautala ma folo: Suiga i faiga tautala ma fa'alavelave folo.

O le tautala ma le foloina o fa'ailoga sili ona lu'itau, na matua a'afia ai Carl. O le 'ai, o se tasi o fiafiaga sili o le olaga, e avea ma puna o le faanoanoa pe a le mafai e se tasi ona faamalieina atoatoa. O le tautala ma le foloina o faigata e fai ma lu'itau i le taua faasaga i le ma'i o Parkinson, ma fa'atupu ai pa pupuni i feso'ota'iga ma le fafagaina lelei. Sa mataala pea Carl ma auai i talanoaga i ona tausaga mulimuli ae sa tauivi e faamatala ona manatu. I lana Aso Faafetai mulimuli, sa saofafai faataamilo ai lo matou aiga i le laulau, ma sa oso a’e le naunautaiga i mata o Carl a o ia aga’i atu ma le naunautai i le taumafataga—o se aioiga le leoa mo i matou ina ia fiafia i mea taumafa e le mafai ona ia toe tofo atoatoa i ai.

Taulimaina ma le ma'i o Parkinson

E ui o le fa'ama'i o Parkinson e mautinoa lava e a'afia ai le tulaga lelei o le olaga, ae e le'o fa'ailogaina lava le i'uga o le olaga. Nai lo o lea, e manaʻomia ni fetuunaʻiga ina ia faaauau ai ona ola atoatoa. Mo Carl, o le faalagolago i lana lagolago na avea ma mea taua, ma sa faamanuiaina o ia i le i ai o se nofoaga autu sinia i lona nuu lea e masani ona auai ai ma ana uo. O le itu fa’ale-agafesootai sa taua tele mo ia e aga’i ai i luma, ae maise le manatu o le to’atele o ana uo o lo’o feagai fo’i ma fa’afitauli o lo latou soifua maloloina, ma mafai ai ona felagolagoma’i le tasi i le isi e ala i fa’asoa fa’asoa.

I le faaopoopo atu i lana fesootaiga faaagafesootai, sa maua e Carl le mafanafana i lona faatuatua. I le avea ai ma se Katoliko faamaoni, o le auai i le misa i aso uma i le lotu a St. Rita na maua ai e ia le malosi faaleagaga. E ui ina sa tatau ona faataatia ese mea e fiafia i ai faaletino, ae o le auai i le lotu sa avea ma se vaega o ana masani. Na atili malosi le la mafutaga ma le patele o le ekalesia, aemaise lava i ona tausaga mulimuli, ina ua saunia e le patele le taitaiga faaleagaga, o le faia o le Faamanatuga o le Faauuina o Mamai ma le taitaia o le toe sauniga o Carl. O le malosi o le tatalo ma le tapuaiga sa avea o se faiga taua tele mo Carl ma e mafai foi ona manuia ai isi o feagai ma luitau faapena.

I tua atu o le faatuatua, o le lagolago a le aiga sa faia se sao taua i le malaga a Carl. I le avea ai ma se tama o se fanau e toaono ma se tamamatua e sefuluvalu, sa faalagolago ai Carl i lona aiga mo se fesoasoani, aemaise lava i faafitauli tau feoai. E ui ina taua le faauo, ae sa tutusa lava le taua o le lagolago a le aiga, aemaise lava pe a fuafua mo le tausiga ma faaiuga o le olaga.

Sa taua foi le avanoa i tagata tomai faapitoa tau soifua maloloina. O latou tomai na taialaina ai Carl i le lavelave o le ma'i o Parkinson. O loʻo faʻamamafaina ai le taua o le tausiga o le soifua maloloina, e pei o le Medicare, lea e fesoasoani e faʻaitiitia le avega tau tupe e fesoʻotaʻi ma tausiga faʻafomaʻi. E fa'apitoa lea mo sui o Colorado Access, atonu o lo'o feagai ma tulaga fa'apena, ma tu'u i se fa'aaliga pe aisea e taua ai mo i tatou le fa'aauauina o le ofoina atu o le Medicaid.

I le faaopoopo atu i nei poutū o le lagolago, o isi auala e faʻafetaui ai e mafai ona fesoasoani i tagata taʻitoʻatasi o loʻo maua i le maʻi o Parkinson, e aofia ai:

  • A'oa'oga: O le malamalama i le fa'ama'i ma ona fa'ailoga e fa'amalosia ai tagata ta'ito'atasi e fai fa'ai'uga lelei e uiga ia latou togafitiga ma suiga o le olaga.
  • Tumau le toaga (pe a mafai): Fa'atino gaioiga fa'aletino e fa'atatau i tomai ma mea e fiafia i ai, aua o le fa'amalositino e mafai ona fesoasoani e fa'aleleia atili ai le fe'avea'i, lagona, ma le tulaga atoa o le olaga mo tagata e maua i le ma'i Parkinson.
  • Talia tekinolosi fetuutuunai: O masini fesoasoani ma tekinolosi e mafai ona faʻaleleia ai le tutoʻatasi ma faʻafaigofie galuega i aso uma mo tagata taʻitoʻatasi e maua i le maʻi o Parkinson.

I le taufaaiuiuga o le malaga a Carl ma le maʻi o Parkinson, na ia ulufale ai i le falemaʻi ma mulimuli ane maliu filemu ia Iuni 18, 2017, i le 88 o ona tausaga. I ana tauiviga uma, na atiina ae ai e Carl le malosi mai lana taua i aso uma e faasaga i le maʻi o Parkinson. O manumalo laiti taitasi, pe na manuia le faia o se ipu kofe po o le sasaaina o le pata i luga o le falaoamata, e fai ma sui o le manumalo i faigata.

A o tatou manatunatu i le faigamalaga a Carl ma lu'itau sa feagai ma ia, ia tatou ta'utino atu e fa'alaua'itele ma fa'atupu lagona alofa mo i latou e maua i le ma'i o Parkinson. Tau ina ia avea lana tala ma faamanatu o le maufetuuna'i ma le malosi, e oo lava i le feagai ai ma luitau sili ona faigata. Ia tatou tutu faatasi i a tatou taumafaiga e lagolago ma siitia i latou ua aafia i le ma'i o Parkinson.

 

punaoa

doi.org/10.1002/mdc3.12849

doi.org/10.7759/cureus.2995

mayoclinic.org/diseases-conditions/parkinsons-disease/symptoms-causes/syc-20376055

ninds.nih.gov/news-events/directors-messages/all-directors-messages/parkinsons-disease-awareness-month-ninds-contributions-research-and-potential-treatments – :~:text=April o le Faʻamaʻi o Parkinson. , ua silia ma le 200 tausaga ua mavae.

parkinson.org/understanding-parkinsons/movement-symptoms